Ulaskom u Evropsku uniju, svih 10 država, odnosno 12 ukoliko računamo Bugarsku i Rumuniju, znatno je uznapredovalo. Pre svega, svih 12 država po Indeksu ljudskog razvoja (HDI index) danas se nalaze među visoko razvijenim državama sveta[3]. To nam govori da se kvalitet života u ovim državama povećao u poslednjih 16 godina i da dolazi do smanjenja višedecenijske razliku između Istoka i Zapada, barem u ovom segmentu.

Ilija Gavrilović , Član Foruma mladih Evropskog pokreta u Srbiji

Pre tačno 16 godina, 1. maja 2004. godine, osam država Centralne i Istočne Evrope (CIE): Estonija, Letonija, Litvanija, Poljska, Česka Republika, Slovačka, Mađarska i Slovenija – i dva mediteranska ostrva (Kipar i Malta) postale su članice Evropske unije. Prijem 10 novih država članica je tada, kao i danas, predstavljalo najveće proširenje EU i obično se naziva “Velikim proširenjem”.

Ovim je završen dugi proces koji je praktično započeo padom Berlinskog zida i slomom komunizma u Istočnoj Evropi. Tadašnje države CIE su kao svoj primarni cilj odredile članstvo u evro-atlantskim organizacijama, paralelno sa reformom svog društvenog, političkog i ekonomskog sistema, što je i bio preduslov za članstvo u Evropskoj uniji i Severno-atlantskom savezu NATO.

Tadašnje države članice Evropske zajednice (EZ) nisu bile u potpunosti spremne da prihvate države CIE istog momenta, jer je i sama EZ bila u procesu reformi (priprema za Ugovor iz Mastrihta), ali sa druge strane, njihovo totalno odbacivanje nije bila opcija.

Rešenje je pronađeno u tzv. “Evropskim sporazumima”, koji su potpisivani sa državama CIE, Bugarskom i Rumunijom (Malta i Kipar su sporazume o pridruživanju potpisale još tokom 1970-ih godina), u periodu od 1991. godine do 1996. godine. Tim sporazumom državama nije obećano članstvo, ali je rečeno da EU prima “k znanju” njihovu želju da jednog dana postanu članice. Pored toga, sporazumi su se odnosili i na liberalizaciju trgovine, intezivnu ekonomsku saradnju i institucionalizovanu političku saradnju između EU i država CIE. Cilj je bio da se uspostave specijalne veze između potencijalnih članica i EZ/EU, da se produbi politička, ekonomska, socijalna i kulturna saradnja. Sa druge strane, od država CIE se očekivalo da poštuju ljudska prava i slobode i obezbede funkcionisanje tržišne privrede.

Najvažniji kriterijumi za članstvo formulisani su u  tzv. “Kopenhaškim kriterijumima” na sastanku Evropskog saveta u Kopenhagenu, 1993. godine. Prema tome, od potencijalnih članica očekivalo se sledeće:

  • da imaju stabilne institucije koje garantuju demokratiju, vladavinu prava i ljudska prava, uključujući i da zaštitu prava manjina;
  • da imaju funkcionalnu tržišnu ekonomiju sa kapacitetom da se nosi sa konkurencijom na tržištu Evropske unije;
  • sposobnost da preuzmu prava i efikasno izvrše obaveze koje sa sobom nosi članstvo u Evropskoj uniji, uključujući ciljeve ekonomske, političke i monetarne unije.

Pored ovoga, uveden je i tzv. “apsorpcioni kapacitet,” odnosno sposobnost Evropske unije da prihvati nove članove, što do tada nije bio slučaj.

Sastanak Evropskog saveta u Madridu 1995. godine doneo je nove kriterijume – sposobnost javne uprave potencijalnih članova da primeni pravne tekovine EU (Acquis communautaire).

Dijalog između EU i potencijalnih članica iz CIE je naročito inteziviran nakon sastanka Evropskog saveta 1994. godine, u Esenu, kada je rešeno da se pokrene strukturirani dijalog između obe strane, koji bi pokrivao većinu oblasti politika Evropske unije. To je značilo održavanje redovnih ministarskih sastanaka , godišnjih sastanaka šefova država i vlada na marginama Evropskog saveta, te da se države polako pripremaju za pristup unutrašnjem tržištu EU.

Najveći zagovornik proširenja, od samog početka, bila je Nemačka. Praktično ona je bila ta koja je temu politike proširenja držala na vrhu agende tokom cele decenije i aktivno zagovarala pristupanje država CIE. U proširenju je videla i šansu da njen uticaj – u okviru EU – dodatno ojača, jer su ove države bile više naklonjene njoj, nego Francuskoj ili Velikoj Britaniji, a istorijske i kulturne veze sa ovim državama bile su čvrste.

Takođe, bitno je napomenuti da je državama CIE, Bugarskoj i Rumuniji, tokom pretpristupnog procesa, bila dostupna finansijska i druga pomoć, u vidu tri veoma značajna programa – PHARE, ISPA i SAPARD. PHARE program (Pomoć Poljskoj i Mađarskoj za obnovu ekonomije) je ustanovljen 1989. godine i prvobitno je bio namenjen Poljskoj i Mađarskoj, a kasnije i ostalim državama. Cilj ovog programa bio je “jačanje javne administracije i izgradnja institucija sposobnih da efikasno funkcioniraju u okviru Evropske unije, usklađivanje domaćeg zakonodavstva zemalja korisnica programa sa zakonodavstvom EU, te promociju ekonomske i socijalne kohezije”. ISPA program (Instrument za strukturne politike u pretpristupnom periodu) bio je namenjen takođe državama CIE kao vid pomoći u oblasti transporta i zaštite životne sredine, dok je SAPARD program (Specijalni pristupni program za poljoprivredu i ruralni razvoj) imao za cilj “rešavanje problema strukturnog prilagođavanja u poljoprivrednom sektoru i seoskim područjima, te pružanje podrške usvajanju i provođenju acquis communautaire-a u oblasti zajedničke poljoprivredne politike”.

Nakon što su sve države članice EU postigle saglasnost da se sa državama CIE krene u pristupne pregovore, na sastanku Evropskog saveta u Luksembrugu, u decembru 1997. godine, to je i zvanično potvrđeno. Tokom 1997. godine započeti su pregovori sa Estonijom, Kiprom, Češkom, Mađarskom, Poljskom i Slovenijom, a tokom 1999. godine i sa Letonijom, Litvanijom, Slovačkom, Maltom i “pod određenim uslovima” sa Bugarskom i Rumunijom zbog insistiranja Evropske komisije da se u ove dve države ulože veći napori na polju vladavine prava, zaštite ljudskih i manjinskih prava, te u borbi protiv korupcije.

Sporazumi o pristupanju sa 8 država CIE i dva mediteranska ostrva potpisani su 13. aprila 2003. godine, u Atini. U narednih godinu dana održavaju se referendumi u svih 10 država, koji su završeni pobedom opcije za članstvo u EU. Shodno tome, proširenje se desilo 1. maja 2004. godine.

Bugarska i Rumunija su sporazum o pristupanju potpisali 2005. godine i punopravne članice postale su 1. januara 2007. godine.

Na kraju, treba navesti faktore koji su znatno uticali da proces pristupanja sa ovim državama bude uspešno i relativno brzo okončan. Pre svega i najvažnije, jeste operedeljenost Evropske unije da igra značajnog i glavnog aktera prilikom transformacije ovih zemalja i njihovom prelasku iz jednog sistema u drugi, da im od samog početka pomaže i usmerava ih ka cilju koji su sami postavili. Druga, značajna karakteristika jeste snažna podrška Evropske komisije budućim članicama, koja je neretko značila i nadvladavanje skeptičnih stavova unutar država članica EU. Pored ova dva faktora, treba navesti još i geopolitičke interese i ubeđenost evropske političke elite da EU mora primiti države CIE kako ne bi izgubila kredibilitet.

Ulaskom u Evropsku uniju, svih 10 država, odnosno 12 ukoliko računamo Bugarsku i Rumuniju, znatno je uznapredovalo. Pre svega, svih 12 država po Indeksu ljudskog razvoja (HDI index) danas se nalaze među visoko razvijenim državama sveta[1]. To nam govori da je kvalitet života u ovim državama porastao u poslednjih 16 godina i da dolazi do smanjenja višedecenijske razliku između Istoka i Zapada, barem u ovom segmentu.

Pored toga, BDP po glavi stanovnika ovih država je znatno porastao. Pre pristupanja Uniji, 2003. godine, odnosno 2006. godine, BDP po glavi stanovnika ovih 12 država kretao se između 5 000 dolara (Bugarska je imala najmanji) i 20 000 dolara (Kipar je imao najviši). Razume se, ni početni uslovi, kao ni istorijska pozadina ovih zemalja nije bila slična pa otuda i velika razlika u ovom segmentu- većina država bivšeg Varšavskog pakta imala je BDP po glavi stanovnika do 10 000 dolara, Kipar, Malta i Slovenija su imali iznad toga. Međutim, 15 godina kasnije, 2018. godine, BDP po glavi stanovnika ovih 12 država se znatno povećao, utrostručio ili čak učetvorostručio. Izuzev Bugarske i Rumunije, nijedna država nema BDP po glavi stanovnika ispod 15 000 dolara BDP po glavi stanovnika. Navešću nekoliko primera – Litvanija koja je 2003. godine imala 5 500 dolara BDP po glavi stanovnika, dok je 2018. godine imala 19 000 dolara BDP po glavi stanovnika; Estonija, koja je 2003. godine imala oko 7 200 dolara BDP po glavi stanovnika, a 2018. godine skoro 24 000 dolara BDP po glavi stanovnika; Slovačka, koja je 2003. godine imala oko 9 000 dolara BDP po glavi stanovnika, a 2018. godine, skoro 20 000 dolara BDP po glavi stanovnika. Primera radi, danas se BDP po glavi stanovnika država regiona Zapadnog Balkana kreće između 4 000 i 9 000 dolara.

U svim državama došlo je do porasta ličnog dohotka i on se sada, u većini država, kreće između 700 i 1 000 evra (u nekim državama – Estonija, Češka Republika, Slovenija, Kipar – iznos je veći i ide do 1700 evra mesečno, sa druge strane najniži je u Bugarskoj i iznosi 535 evra mesečno).

Dostupnost velikog broja EU fondova (od kojih su najznačajniji ESI fondovi – Evropski strukturni i investicioni fondovi, što je zajendički naziv za nekoliko drugih fonodva – Evropski fond za regionalni razvoj, Evropski socijalni fond, Kohezioni fond, Evropski poljoprivredni fond za ruralni razvoj i Evropski fond za pomorstvo i ribarstvo) nesumnjivo je uticala na znatno poboljšanje ekonomske slike država CIE, a samim tim i životnog standarda njihovih građana. Nadalje, izuzev Bugarske, Rumunije i Kipra, sve ostale države su i članice Šengena, što omogućava njihovim građanima lakše putovanje i rad u drugim državama Evropske unije. Mladi, studenti, iz ovih država u velikom broju (više hiljada njih svake godine) učestvuju u programu Erasmus+ i odlaze u druge države članice EU da studiraju ili se usavršavaju, čime se i mobilnost državljana ovih 12 država znatno povećala u poslednjih 16 godina.

Izvori:

Delegacija Evropske unije, “Pojmovnik EU”, Beograd, 2018. godine

Prezentacija broj 8, „Proširenja i Amsterdam“ sa predavanja profesorke Maje Kovačević na predmetu Evropske integracije-razvoj i problemi na Fakultetu političkih nauka

Direkcija za evropske integracije Bosne i Hercegovine

Podaci Svetske banke

[1] Visoko razvijene zemlje po indeksu ljudskog razvoja se smatraju one države čiji je HDI (Human Development Index) veći od 0.800; sve ove zemlje imaju HDI Index između 0, 816 (Bugarska ima najmanji) do 0,885 (Malta ima najveći); Indeks ljudskog razvoja se meri na osnovu nekoliko faktora: BDP po glavi stanovnika, procenat pismenosti i obrazovanja stanovništva, prosečni životni vek stanovništva i procenat siromaštva, te još neki drugi faktori